के हालै गएको भूकम्पको केन्द्रबिन्दु नेपालमा पर्छ? के चीनले त्यो भूभाग कब्जा गरेको हो?

हालै सिगात्सेबाट ३५ किलोमिटर टाढा पर्ने दिनगाए क्षेत्र केन्द्रबिन्दु बनाएर गएको भूकम्पले नेपाल र चीनबीचको सीमा विवादका पुराना मुद्दाहरूलाई पुनः सतहमा ल्याएको छ। बिहान ६ बजेर ५० मिनेटमा गएको यो भूकम्पले नजिकैको क्षेत्रलाई धक्का दिएको मात्र होइन, ऐतिहासिक रूपमा विवादित भूभागको प्रश्नलाई पनि उजागर गरेको छ। दिनगाए क्षेत्र, जुन अहिले चीनको अधीनमा छ, तिब्बत स्वतन्त्र रहँदा नेपालको प्रशासित भूभागको रूपमा रहेको प्रमाणहरू पुराना नक्साहरू र ऐतिहासिक दस्तावेजमा पाइन्छ।

तर, चीनले तिब्बत कब्जा गरेपछि सन १९५० देखि सीमा निर्धारणमा आफ्नो विवेकअनुसारका काम गर्न थालेको आरोप लाग्दै आएको छ। सन् १९४८ सम्म नेपाल र तिब्बतबीच कुनै पनि सीमा विवाद थिएन। तिब्बत स्वतन्त्र रहँदा नेपालसँगको सम्बन्ध व्यवसायिक सीमित थियो, तर चीनको हस्तक्षेपपछि सिगात्से र मानसरोवरजस्ता क्षेत्रहरूमा नेपालको ऐतिहासिक दाबी नष्ट भयो।

चीनद्वारा नेपाली भूमि अतिक्रमणको आरोप
चीनले नेपालका विभिन्न सीमावर्ती भूभागमा अतिक्रमण गरेको आरोप लामो समयदेखि लाग्दै आएको छ। दार्चुलाको जिउ जिउ, हुम्लाको किट खोला, गोरखाको रुई गाउँ, मुस्ताङको सीमा स्तम्भ, र रसुवाका केही स्थानहरू चीनद्वारा कब्जा गरिएको तथ्यले सीमा विवादलाई थप गहिरो बनाएको छ। हालैको भूकम्पले पनि त्यही भूभागलाई सन्दर्भ बनाएकाले यो मुद्दा अझै प्रासंगिक बनेको छ।

दार्चुलामा १८ घरहरू चीनको अधीनमा परेको, हुम्लामा स्थायी नहर बनाइएको, र गोरखाको ३५ नम्बर सीमा स्तम्भ हराइएको जस्ता घटनाहरूले नेपालमा चासो र चिन्ता पैदा गरिरहेका छन्। यसैगरी, सिन्धुपाल्चोकमा ११ हेक्टर भूमि मिचिएको र मुस्ताङमा चिनियाँ सेनाले पक्की संरचना बनाएको जस्ता घटनाहरूले नेपाली भूभागको स्वायत्तताको प्रश्न उठाएको छ।

फणिन्द्र नेपालको ग्रेटर नेपाल अभियान
यही सन्दर्भमा, फणिन्द्र नेपालको ग्रेटर नेपाल अभियानले राष्ट्रिय रूपमा ठूलो ध्यान आकर्षित गरेको छ। उनले हालै एक नयाँ नक्सा सार्वजनिक गरेका छन्, जसमा ३३४,२५० वर्ग किलोमिटर क्षेत्र समेटिएको छ। यो नक्साले सन् १८१६ को सुगौली सन्धिपूर्वका भूभागहरू समेटेको दाबी गरेको छ। तर, आलोचकहरू भन्छन्, उनको अनुसन्धान चीनतर्फको भूभाग समेट्न नसकेको र वास्तविकता भन्दा अलि परको भावनात्मक राष्ट्रवादमा आधारित भएको छ।

उनका समर्थकहरू यो अभियानलाई राष्ट्रिय गर्वको रूपमा हेर्छन् भने आलोचकहरू प्रमाण र व्यवहारिकताका आधारमा उनको दाबीको खण्डन गर्छन्। नेपाल र भारतबीचको सीमा विवादलाई मात्र प्राथमिकता दिएर चीनतर्फको अतिक्रमणलाई बेवास्ता गर्नुले उनको अभियानको प्रभावकारिता माथि प्रश्न खडा गरेको छ।

विवेकशील साझा र सांस्कृतिक नक्सा
यसैबीच, विवेकशील साझा पार्टीले हालै नेपालको सांस्कृतिक नक्सा सार्वजनिक गरेको छ। यसले नेपालको सांस्कृतिक विविधता र परम्परागत भूभागको महत्त्वलाई चित्रण गर्ने प्रयास गरेको छ। तर, यो नक्सा पनि भू-राजनीतिक विवादका सन्दर्भमा आलोचना बटुल्न पुगेको छ। कतिपयले यो नक्साले नेपालका सांस्कृतिक सम्पदालाई झल्काउने प्रयास गरेको भए पनि चीनको अतिक्रमणको सवालमा मौन रहेको आरोप लगाएका छन्।

भूकम्पको घटनाले सीमा विवाद र ऐतिहासिक तथ्यहरूलाई पुनः उजागर गरेको छ। चीनद्वारा कब्जा गरिएको भूभाग र नेपालको ऐतिहासिक नक्सा सम्बन्धी बहसमा फणिन्द्र नेपाल र विवेकशील साझा पार्टीका भिन्न अभियानहरूले आ-आफ्नो तरिकाले राष्ट्रिय स्वाभिमान र भूगोलको मुद्दालाई अघि सारेका छन्। तर, ठोस प्रमाण र व्यवहारिक समाधानका बिना यी प्रयासहरू भावनात्मक राष्ट्रवादमा सीमित रहन सक्छन्।

नेपालका भूभागमा भएको ऐतिहासिक अन्याय र हालैका अतिक्रमणको सामना गर्दै नेपालले आफ्नो राष्ट्रिय स्वाभिमानलाई कायम राख्ने कदम चाल्नुपर्ने स्पष्ट देखिन्छ। भूकम्पले सतहमा ल्याएका यी प्रश्नहरूको समाधान राष्ट्रिय नीति र कूटनीतिक पहलमार्फत खोजिनुपर्छ।